ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΑΝΔΡΕΣ — ΜΠΟΡΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ ΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕΙ ΝΟΜΙΚΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΕΝΘΕΤΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ;
Την Τρίτη 1 Απριλίου 2025, κατά την παρουσίαση του σχεδίου νόμου «Δικαστική Μέριμνα» από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, ανακοινώθηκε ρύθμιση μείζονος σημασίας: αποκλείεται ρητά η δυνατότητα προσφυγής στην παρένθετη μητρότητα από άγαμους άνδρες και ομόφυλα ζευγάρια ανδρών.
Ο Υπουργός Δικαιοσύνης, Γιώργος Φλωρίδης, εξήγησε ότι οι άνδρες δεν πληρούν την προϋπόθεση της «ιατρικής αδυναμίας κυοφορίας», η οποία κατά τον Αστικό Κώδικα (άρθρο 1458) αποτελεί θεμελιώδη όρο για τη νόμιμη εφαρμογή της παρένθετης κύησης. Υπογράμμισε, επίσης, ότι στόχος της διάταξης είναι να αποτραπεί η καταστρατήγηση της υφιστάμενης νομοθεσίας μέσω δικαστικών ερμηνειών που επέτρεπαν την πρόσβαση σε άνδρες, παρά την απουσία ρητής πρόβλεψης. Η ρύθμιση κρίθηκε αναγκαία, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο θεσμός της παρένθετης μητρότητας παραμένει εντός των ορίων του ιατρικώς αναγκαίου και για να αποτραπεί το ενδεχόμενο η Ελλάδα να εξελιχθεί σε χώρα παράνομων πρακτικών (trafficking) με παρένθετες μητέρες.
«Δίνουμε μια σαφή ερμηνεία στο τι σημαίνει αδυναμία κυοφορίας και ότι δεν θεωρείται αδυναμία το φύλο. Υπήρχαν προσφυγές στα δικαστήρια από ζευγάρια ομόφυλων λέγοντας ότι έχουν αδυναμία κυοφορίας και τα πρωτοβάθμια δικαστήρια έδιναν άδεια – και το Εφετείο τις ανέτρεπε», δήλωσε χαρακτηριστικά ο Υπουργός.
Τι ισχύει σήμερα στην Ελλάδα για την παρένθετη μητρότητα;
Η Ελλάδα υπήρξε πρωτοπόρος στην Ευρώπη όσον αφορά τη νομοθέτηση της παρένθετης μητρότητας. Βάσει των Ν. 3089/2002 και Ν. 3305/2005, καθώς και των άρθρων 1455–1458 του Αστικού Κώδικα, η παρένθετη κύηση επιτρέπεται για ετερόφυλα ζευγάρια (έγγαμα ή σε σύμφωνο συμβίωσης) και άγαμες γυναίκες με ιατρική αδυναμία να κυοφορήσουν. Απαραίτητη είναι η προγενέστερη δικαστική άδεια, η οποία αναγνωρίζει την αιτούσα ως μητέρα από τη γέννηση του παιδιού και αποκλείει κάθε νομικό δεσμό της κυοφόρου. Αν και ο Ν. 5089/2024 επέκτεινε τον πολιτικό γάμο και την υιοθεσία σε ομόφυλα ζευγάρια, δεν τροποποίησε τις διατάξεις περί ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι οποίες εξακολουθούν να μην περιλαμβάνουν άγαμους άνδρες ούτε ομόφυλα ζευγάρια ανδρών. Το άρθρο 1456 ΑΚ δεν περιλαμβάνει τον άγαμο άνδρα στα πρόσωπα με δικαίωμα πρόσβασης και το άρθρο 1458 ΑΚ αναφέρεται σε “ιατρική αδυναμία κυοφορίας”, έννοια που, κατά τη γραμματική και ερμηνευτική προσέγγιση της νομολογίας, αφορά αποκλειστικά γυναίκες.
Η ελληνική νομολογία σχετικά με την παρένθετη μητρότητα έχει παρουσιάσει αξιοσημείωτες διακυμάνσεις κατά την πάροδο των ετών. Η απόφαση ΜΠρΑθ 2827/2008 αποτέλεσε νομολογιακό ορόσημο, καθώς για πρώτη φορά αναγνωρίστηκε το δικαίωμα άγαμου άνδρα να προσφύγει σε παρένθετη κύηση, στη βάση της αρχής της ισότητας και του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Αντίστοιχα, η ΜΠρΘεσ 13707/2009 υιοθέτησε την προσέγγιση της αναλογικής εφαρμογής των άρθρων 1455 έως 1458 του Αστικού Κώδικα και στους άνδρες, αμφισβητώντας την αναγκαιότητα αποκλειστικής αναφοράς στο γυναικείο φύλο. Ωστόσο, η ερμηνευτική κατεύθυνση αυτή αντιστράφηκε με τις εφετειακές αποφάσεις ΕφΑθ 3357/2010 και την ΠΠρΘεσ 8641/2017, οι οποίες επανέφεραν τον περιορισμό του θεσμού της παρένθετης κύησης αποκλειστικά σε περιπτώσεις γυναικείας ιατρικής αδυναμίας. Παρ’ όλα αυτά, οι αποφάσεις ΠΠρΘεσ 4720/2020 και 7724/2020 αποτέλεσαν σημαντικές νομολογιακές εξαιρέσεις, καθώς αναγνώρισαν σε άνδρα τη δυνατότητα τεχνητής γονιμοποίησης μετά τον θάνατο της συντρόφου του, κρίνοντας ότι τυχόν διαφορετική αντιμετώπιση σε σχέση με τις γυναίκες θα συνιστούσε παραβίαση της συνταγματικής αρχής της ισότητας.
Η στάση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ)
Η στάση του ΕΔΔΑ αναδεικνύει τη σημασία της προστασίας της οικογενειακής ζωής και της απαγόρευσης διακρίσεων, ιδιαίτερα όταν αυτές σχετίζονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την οικογενειακή κατάσταση. Στην υπόθεση Mennesson & Labassee κατά Γαλλίας (2014), το Δικαστήριο έκρινε ότι η άρνηση αναγνώρισης της γονικής σχέσης παιδιών που γεννήθηκαν μέσω παρένθετης μητρότητας στο εξωτερικό συνιστά παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, το οποίο προστατεύει την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Αντίστοιχα, στην υπόθεση D.B. κατά Ελβετίας (2022), διαπιστώθηκε ότι η μη αναγνώριση του ομόφυλου γονέα παραβιάζει τόσο το άρθρο 8 όσο και το άρθρο 14 της Σύμβασης, που απαγορεύει τις διακρίσεις. Παρά ταύτα, το ΕΔΔΑ υιοθετεί σταθερά τη θεωρία του ευρέος περιθωρίου εκτίμησης (“margin of appreciation”), αναγνωρίζοντας στα κράτη μέλη σημαντική διακριτική ευχέρεια στη ρύθμιση ζητημάτων που άπτονται ευαίσθητων κοινωνικών θεμάτων, όπως είναι η πολιτική σε θέματα αναπαραγωγής και η νομική ρύθμιση της παρένθετης μητρότητας.
Αποτελεί η παρένθετη μητρότητα μια μορφή εμπορευματοποίησης του γυναικείου σώματος;
Ένα από τα βασικότερα ηθικονομικά επιχειρήματα κατά της παρένθετης μητρότητας εντοπίζεται στον φόβο ότι η κυοφορούσα ενδέχεται να μετατραπεί σε «μέσο» αναπαραγωγής, εκτεθειμένη σε κινδύνους εκμετάλλευσης, ιδιαίτερα αν ανήκει σε ευάλωτες ομάδες, όπως μετανάστριες ή γυναίκες σε οικονομική ανάγκη. Παρότι στην Ελλάδα το ισχύον σύστημα βασίζεται σε αλτρουιστικό μοντέλο, δηλαδή, δεν επιτρέπεται οικονομική αντιπαροχή, εντούτοις οι εγγυήσεις προστασίας της κυοφόρου έχουν αποδυναμωθεί. Η υπ’ αριθ. 1704/2022 απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής (ΕΑΙΥΑ), κατήργησε απαιτήσεις όπως η ύπαρξη ήδη τέκνου από την κυοφόρο και μείωσε τα κριτήρια διαμονής ή ασφαλιστικής κάλυψης. Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί εύλογα ερωτήματα ως προς το κατά πόσο διασφαλίζεται στην πράξη η αξιοπρέπεια και η υγεία της γυναίκας που φέρει το παιδί.
Πρόκειται για επιλεκτική εφαρμογή του νόμου ανάλογα με το φύλο και τον σεξουαλικό προσανατολισμό;
Ο αποκλεισμός των ανδρών, είτε πρόκειται για άγαμους είτε για ομόφυλα ζευγάρια, από την πρόσβαση στην παρένθετη μητρότητα, ενώ η ίδια δυνατότητα παρέχεται σε άγαμες γυναίκες χωρίς ιατρικά προβλήματα, εγείρει σοβαρά ζητήματα συνταγματικής φύσης. Ειδικότερα, η εν λόγω διαφοροποίηση φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την αρχή της ισότητας του άρθρου 4 του Συντάγματος, καθώς και με το άρθρο 5 παρ. 1 για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Επιπλέον, αγγίζει τα όρια έμμεσης διάκρισης λόγω φύλου ή σεξουαλικού προσανατολισμού, κάτι που απαγορεύεται ρητά από το άρθρο 21 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι, με την αναθεώρηση του άρθρου 1455 ΑΚ από τον Ν. 4958/2022, η ιατρική αναγκαιότητα ως προϋπόθεση έχει ήδη σχετικοποιηθεί, καθώς επιτρέπεται πλέον η προσφυγή σε υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και για λόγους διατήρησης γονιμότητας. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει μια πιο ελαστική προσέγγιση, η οποία ωστόσο δεν εφαρμόζεται ισότιμα και στους άνδρες.
Πώς ερμηνεύεται το παράδοξο ότι η γονεϊκότητα αναγνωρίζεται στο εξωτερικό;
Ένα ακόμη νομικό παράδοξο αναδεικνύεται με βάση το άρθρο 11 του Ν. 5089/2024, το οποίο προβλέπει τη δυνατότητα αναγνώρισης της γονικής σχέσης παιδιών που γεννήθηκαν μέσω παρένθετης μητρότητας στο εξωτερικό, ακόμη και όταν αυτοί οι γονείς είναι δύο άνδρες. Η επιλογή αυτή, παρότι κινείται προς την κατεύθυνση της προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, ταυτόχρονα αναδεικνύει μια κραυγαλέα αντίφαση: το κράτος αποδέχεται το αποτέλεσμα, αλλά όχι τη διαδικασία. Αυτό σημαίνει ότι ενώ η ίδια η πρακτική αποδοκιμάζεται και απαγορεύεται εντός της ελληνικής επικράτειας, επιβραβεύεται έμμεσα όταν πραγματοποιείται στο εξωτερικό. Μια τέτοια προσέγγιση ενισχύει την κοινωνική και οικονομική ανισότητα, καθώς μόνο όσοι διαθέτουν τα μέσα και την ευχέρεια να ταξιδέψουν εκτός χώρας μπορούν τελικά να γίνουν γονείς.
Η πρόσφατη νομοθετική πρωτοβουλία, με την οποία αποκλείονται οι άνδρες από τη δυνατότητα προσφυγής στην παρένθετη μητρότητα, δεν αποτελεί απλώς μια τεχνική τροποποίηση του δικαίου της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, αλλά ενεργοποιεί έναν πολύ ευρύτερο δημόσιο διάλογο. Θίγονται ζητήματα που αγγίζουν τον πυρήνα της συνταγματικής ισότητας, την ουσία και τα όρια των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων, αλλά και την ανάγκη για ένα συνεκτικό, λειτουργικό και χωρίς αποκλεισμούς θεσμικό πλαίσιο. Σε μια εποχή όπου η έννοια της γονεϊκότητας μεταβάλλεται και επανανοηματοδοτείται, το ερώτημα καθίσταται επιτακτικό: μπορεί πράγματι το φύλο να λειτουργεί ως νόμιμο εμπόδιο στην πρόσβαση στην παρένθετη μητρότητα ή πρόκειται, τελικά, για μια σύγχρονη και θεσμοθετημένη μορφή έμμεσης διάκρισης;
[Βλ. επίσης: ΠΠρΘεσ 8641/2017 και ΠΠρΘεσ 7724/2020]
